२६२) प्रश्नोतर ज्ञानेश्वरी -ओवी – ९०० ते ९०६ अ. १८

अध्याय – १८ – ओवी. ९००-९०६

२६२) ज्ञानेश्वरी पाठ प्रश्नोत्तरी – गुरुवर्य डॉक्टर बाबांच्या द्वारा कथित ज्ञानेश्वरी पाठाचे प्रश्नोत्तर रूपाने  चिंतन-मनन

1. 1. प्रश्न: या ओवीतील “शुभाशुभीं संसारीं सांडिला तो” या वाक्यांशाचा अर्थ काय आणि असा पुरुष कोण असतो ज्याला संसार सोडून देतो?

      उत्तर: “शुभाशुभीं संसारीं सांडिला तो” याचा अर्थ असा आहे की, ज्या पुरुषाने निष्काम कर्मयोग अत्यंत निर्दुष्ट रीतीने आणि यथार्थपणे आचरला आहे, त्याला पाप आणि पुण्याचे फल असलेल्या स्वर्ग-नरकरूपी संसारानेच (जन्म-मृत्यूच्या चक्रानेच) टाकून दिलेले असते. असा पुरुष कर्माचे अनुष्ठान करताना कर्तृत्वभाव आणि फलास्वाद टाकून देतो आणि हे कर्म ईश्वराची आज्ञा मानून करतो. त्यामुळे त्याला कर्मांपासून होणारी शुभ आणि अशुभ फळे आपोआप सोडून जातात. माऊलींच्या पद्धतीनुसार, जड पदार्थ (कर्मफळे) चेतनाचा (साधकाचा) त्याग करतात, असे ते सांगतात, ज्यामुळे त्या पुरुषाला पाप-पुण्याचे फल भोगावे लागत नाही आणि त्याला मोक्ष निश्चित होतो.

1. 1. प्रश्न: “वैराग्य मोक्षद्वारीं उभा ठाके” या ओळीतून वैराग्याचे मोक्षाच्या संदर्भात काय महत्त्व स्पष्ट होते?

      उत्तर: “वैराग्य मोक्षद्वारीं उभा ठाके” या ओळीतून वैराग्य हे मोक्षाचे प्रवेशद्वार आहे हे अत्यंत महत्त्वाचे सूत्र स्पष्ट होते. मोक्षाच्या प्रांगणात (आंगणात) प्रवेश करण्यासाठी वैराग्यरूपी द्वारात प्रवेश अनिवार्य आहे. कारण, परोक्ष ज्ञान किंवा केवळ शब्दज्ञान असले तरी वैराग्याशिवाय मोक्ष प्राप्त होऊ शकत नाही. निष्काम कर्माचे खरे अनुष्ठान करणाऱ्या साधकालाच वैराग्य प्राप्त होते आणि हे वैराग्य त्याला मोक्षाच्या अत्यंत जवळ घेऊन जाते. हे वैराग्य ‘आत्मज्ञानरूपी आनंदाचा दिवस (सुदिन) उजाडणार आहे’ अशी शुभवार्ता सांगणाऱ्या अरुणेच्या उदयासारखे आहे, जे आत्मज्ञानाची निकटता सूचित करते.

1. 1. उभा ठाके म्हणजे काय?
      उत्तर – म्हणजे तो वैराग्यामध्ये तत्पर असतो

ओवी ९०१: “जें सकळभाग्याची सीमा । मोक्षलाभाची जें प्रमा । नाना कर्ममार्गश्रमा । शेवटु जेथ ॥ ९०१ ॥”

1. 1. प्रश्न: वैराग्याला “सकळभाग्याची सीमा” असे का म्हटले आहे?

      उत्तर: वैराग्याला “सकळभाग्याची सीमा” म्हटले आहे, कारण ते सर्व प्रकारच्या सौभाग्यांची किंवा भाग्यांची अंतिम मर्यादा आहे. मनुष्यजन्म मिळणे, मुमुक्षुत्व प्राप्त होणे, संतांची संगती मिळणे, संत संगतीत वैराग्य, श्रवण, मनन, निदिध्यासन यांसारखी अंतरंग साधने प्राप्त होणे, ही सर्व भाग्ये मानली जातात. परंतु या सर्वांत शेवटचे आणि सर्वात मोठे भाग्य म्हणजे तत्त्वज्ञान किंवा ब्रह्मज्ञान प्राप्त होणे. वैराग्य हेच मोक्षाचे प्रवेशद्वार असल्याने, ते सर्व भाग्यांची अंतिम सीमा ठरते, कारण ते साधकाला मोक्षप्राप्तीपर्यंत घेऊन जाते. आणि मोक्ष प्राप्त झाल्यानंतर त्याला दुसरे काही करणे शेष राहत नाही इतर काहीही प्राप्त झाले तर शिल्लक राहते म्हणून याला….

1. 1. प्रश्न: “मोक्षलाभाची जें प्रमा” या वाक्यांशाचा अर्थ काय आणि वैराग्य हे मोक्षलाभाचे अचूक ज्ञान (प्रमा) कसे ठरते?

      उत्तर: “मोक्षलाभाची जें प्रमा” या वाक्यांशाचा अर्थ असा आहे की, वैराग्य हे मोक्षाचा लाभ होण्याचे अचूक, अकाट्य आणि निश्चित ज्ञान आहे. जर साधकाच्या अंतःकरणात खरे वैराग्य असेल, तर त्याची सर्व भाग्ये फलोन्मुख झाली आहेत आणि त्याला मोक्षाचा लाभ निश्चित होणार आहे, ही केवळ कल्पना नसून ते एक प्रमाज्ञान आहे. हे ज्ञान स्वतः अनुभवाने कळणारे (स्वसंवेद्य), वेदांना मान्य (श्रुतीसंमत) आहे आणि त्याची परिणती स्वानुभूतीत होते. व्यक्तीने आत्मपरीक्षण करताना, आत्मा-अनात्मा तपासण्याऐवजी, आपल्या अंतःकरणात खरे वैराग्य आहे की नाही हे तपासून पाहिले पाहिजे. कारण, जर अखंड समाधान प्राप्त होत नसेल, तर वैराग्याची कमतरता हे त्याचे कारण असू शकते.

1. 1. प्रश्न: “नाना कर्ममार्गश्रमा शेवटु जेथ” या चरणातून कर्ममार्गातील श्रमांचा शेवट वैराग्यात कसा होतो ?

      उत्तर: “नाना कर्ममार्गश्रमा शेवटु जेथ” या ओळीतून असे स्पष्ट होते की, वैराग्य हे विविध कर्ममार्गांमध्ये झालेल्या श्रमांचा शेवट करते. जेव्हा साधकाच्या जीवनात वैराग्य दृढ होते, तेव्हा त्याला कर्ममार्गात झालेले श्रम आणि कष्ट थांबले आहेत असे वाटते. कारण, वैराग्य प्राप्त झाल्यावर त्याचे पुढील पाऊल थेट मोक्षाकडेच पडणार असते आणि मोक्ष त्याला अत्यंत जवळचा असतो. कर्ममार्गातील श्रम जेव्हा अखेरीस मोक्षफल प्राप्त करून देतात, तेव्हा त्या श्रमांचा पूर्णपणे परिहार (शेवट) होतो आणि व्यक्तीला त्या कष्टांची कोणतीही जाणीव राहत नाही. हे वैराग्य ‘सुकृततरूचे फूल’ म्हणजे पुण्यरूपी वृक्षाचे विकसित झालेले फूल आहे, जे निष्काम कर्माचे अनुष्ठान केल्याने प्राप्त होते. यामुळे निष्काम कर्मयोगाच्या साधनेतील सर्व श्रम वैराग्य प्राप्त झाल्यावर संपतात.

ओवी ९०२: “मोक्षफळें दिधली वोल । जें सुकृततरूचें फूल । तयें वैराग्यीं ठेवी पाउल । भंवरू जैसा ॥ ९०२ ॥”

1. 1. प्रश्न: “मोक्षफळें दिधली वोल” म्हणजे काय?

      उत्तर: “मोक्षफळें दिधली वोल” म्हणजे मोक्षरूपी फळाने दिलेले तारण किंवा हमी. याचा अर्थ असा की, जेव्हा साधक मोक्षासाठी आवश्यक असे वैराग्य धारण करतो, तेव्हा त्याला मोक्षरूपी फल निश्चितपणे प्राप्त होईल याची एक प्रकारची हमी दिली जाते. साधकाने अनित्य पदार्थांविषयीचे वैराग्य धारण करणे, त्यांच्याविषयीची सुखबुद्धी सोडून देणे आणि आत्मस्वरूपाविषयीच्या अज्ञानाचा त्याग करणे, यासाठी मोक्ष त्याला आपले फल म्हणून मिळेल याची हमी देतो.

1. 1. प्रश्न: वैराग्याला “सुकृततरूचें फूल” असे का म्हटले आहे?

      उत्तर: वैराग्याला “सुकृततरूचें फूल” म्हटले आहे, कारण ते पुण्यरूपी वृक्षाचे फूल आहे. याचा अर्थ असा की, निष्काम कर्माचे योग्य आणि निर्दुष्ट अनुष्ठान केल्याने जे पुण्य संचय होते, त्या पुण्याचा खरा विकास किंवा फल म्हणून वैराग्यरूपी पुष्प व्यक्तीच्या जीवनात विकसित होते. हे वैराग्य म्हणजे साध्य-साधन किंवा कार्यकारण भावाने केवळ काही काळ टिकणारे नसते, तर ते साधकाच्या स्वभावाचाच अविभाज्य भाग होऊन जाते.

1. 1. प्रश्न: “तयें वैराग्यीं ठेवी पाउल । भंवरू जैसा” या उपमेतून साधकाचे वैराग्याप्रतीचे वर्तन कसे स्पष्ट होते?

      उत्तर: “तयें वैराग्यीं ठेवी पाउल । भंवरू जैसा” या उपमेतून साधकाचे वैराग्याप्रतीचे वर्तन भ्रमराप्रमाणे हळुवार आणि सहज असल्याचे स्पष्ट होते. ज्याप्रमाणे भ्रमर कमळाच्या पाकळ्यांवर आणि परागकणांवर त्यांना कोणताही त्रास न देता, हळुवारपणे पाऊल ठेवून परागांचे सेवन करतो, त्याचप्रमाणे साधकरूपी भ्रमर वैराग्यात प्रवेश करतो. याचा अर्थ असा की, साधकाला वैराग्य धारण करण्यासाठी किंवा त्याचे अनुष्ठान करण्यासाठी कोणतेही विशेष कष्ट करावे लागत नाहीत. जेव्हा त्याला परवैराग्य प्राप्त होते, तेव्हा विषय जरी जवळ आले तरी त्याला कोणतेही कष्ट होत नाहीत, कारण त्याच्या अंतःकरणात विषयांचे भोग्यत्व निर्माण होत नाही. हे वैराग्य त्याचे सहज स्वरूप होऊन जाते आणि त्याला त्यात कोणतीही अडचण वाटत नाही. आणि दुसरी गोष्ट म्हणजे  ज्याप्रमाणे तो भुंगा त्या कमळावरती एकदा बसला की तिथून तो पुन्हा माघारी फिरत नाही येथुनिया नुठवू माथा मरणा वाचुनी सर्वथा । वैरामध्ये एकदा का त्याने प्रवेश केला की तिथून तुम्ही पुन्हा माघारी परतत नाही. तो भ्रमर त्या कमळामध्ये ज्याप्रमाणे रममान होऊन जातो त्याप्रमाणे तो साधक त्या वैराग्यामध्ये रममान होऊन जातो इतर लोकांना वैराग्यप्राप्तीमध्ये अत्यंत कष्ट होतात युगांत ओढवतो माऊलींनी त्याच्याकरिता अनेक प्रकारचे दृष्टांत दिलेले आहेत परंतु या कर्मा निष्काम कर्माचे अनुष्ठान करणाऱ्या पुरुषाला मात्र अशा प्रकारचे कष्ट होत नाहीत तो त्या वैराग्यामध्ये रममाण होऊन जातो

ओवी ९०३: “पाही आत्मज्ञानसुदिनाचा । वाधावा सांगतया अरुणाचा । उदयो त्या वैराग्याचा । ठावो पावे ॥९०३॥”

1. 1. प्रश्न: या ओवीतील “आत्मज्ञानसुदिनाचा वाधावा सांगतया अरुणाचा उदयो” या उपमेचा अर्थ काय आहे?

      उत्तर: “आत्मज्ञानसुदिनाचा वाधावा सांगतया अरुणाचा उदयो” या उपमेचा अर्थ असा आहे की, वैराग्याचा उदय हा आत्मज्ञानरूपी शुभ दिवसाची (सुदिनाची) शुभवार्ता सांगणाऱ्या अरुणाच्या उदयासारखा आहे. ज्याप्रमाणे सूर्योदयापूर्वी अरुणोदय होतो आणि तो सूर्याच्या आगमनाची (दिवस उजाडणार असल्याची) बातमी देतो, त्याचप्रमाणे अंतःकरणात खरे वैराग्य निर्माण होणे हे आत्मज्ञान प्राप्त होण्यापूर्वीची एक शुभसूचना असते. याचा अर्थ असा की, जेव्हा साधकाच्या जीवनात खरे वैराग्य उदित होते, तेव्हा त्याला आत्मज्ञान लवकरच प्राप्त होणार आहे हे समजते, जसे अरुणोदय झाल्यावर सूर्योदय होणार हे निश्चित असते.

ओवी ९०४: “किंबहुना आत्मज्ञान । जेणें हाता ये निधान । तें वैराग्य दिव्यांजन । जीवें ले तो ॥ ९०४ ॥”

1. 1. प्रश्न: या ओवीत वैराग्याला “दिव्यांजन” का म्हटले आहे आणि “जीवें ले तो” या शब्दांचा अर्थ काय आहे?

      उत्तर: वैराग्याला “दिव्यांजन” म्हटले आहे, कारण ज्याप्रमाणे दिव्य अंजन डोळ्यात घातल्याने पाताळात गाडलेले किंवा अदृश्य असलेले धन (निधान/खजिना) स्पष्ट दिसते, त्याचप्रमाणे वैराग्य हे आत्मज्ञानरूपी खजिना प्राप्त करून देणारे एक दिव्य साधन आहे. हे वैराग्य साधकाला आत्मज्ञानाचा मार्ग स्पष्टपणे दाखवते. “जीवें ले तो” म्हणजे साधक ते वैराग्य आपल्या जीवापासून, मनापासून किंवा अंतःकरणापासून धारण करतो. तो आपल्या अंतःकरणाला वैराग्यरूपी दिव्यांजन लावून सुशोभित करतो आणि ते वैराग्य त्याच्या स्वभावाचाच अविभाज्य भाग बनते. असे वैराग्य अंतःकरण शुद्धीशिवाय (निर्वासन अंतःकरण असल्याशिवाय) उद्भूत होऊ शकत नाही. 

1. 1. प्रश्न – आत्मज्ञान हाता ये –म्हणजे काय?
      उत्तर – आत्मज्ञान हाताला येते म्हणजे आत्मज्ञान प्राप्त होते त्याला करतलामलकवत प्राप्त होते म्हणजे त्याला कोणत्याही प्रकारचा संशय विपर्य राहत नाही अशा प्रकारचे दृढ अपरोक्ष ज्ञान होते

1. 1. प्रश्न आत्मज्ञानाला निदान असे या ठिकाणी का म्हटले आहे
      उत्तर कारण वस्तूतः आत्मज्ञान हाच ठेवा आहे परमार्थ हे महाधन जोडी देवाचे चरण निधान शब्दाचा अर्थ होतो ठेवा आणि मनुष्य शरीराला आल्यानंतर हे आत्मज्ञान प्राप्त करून घेणे हाच सर्वात मोठा ठेवा आहे निधी आहे इतर व्यावहारिक धनसंपत्ती ही वास्तविक निधी नाही कारण ती नष्ट होणारी संपत्ती आहे तुका म्हणे धन अशाश्वत जाण । ती सर्व संपत्ती नाशिवंत अशी आहे त्यामुळे ती वास्तविक निधान होऊ शकत नाही म्हणून आत्मज्ञान हेच आपल्याला नित्य शाश्वत अशा प्रकारच्या परमात्म्याची प्राप्ती करून देते त्यामुळे आत्मज्ञानाला या ठिकाणी निधान असे म्हटले आहे.

ओवी ९०५: “ऐसी मोक्षाची योग्यता । सिद्धी जाय तया पांडुसुता । अनुसरोनि विहिता । कर्मा यया ॥ ९०५ ॥”

1. 1. प्रश्न: या मोक्षाची योग्यता कशाने प्राप्त होते?

      उत्तर: मोक्षाची योग्यता (मोक्षाचा अधिकार) वेदाने सांगितलेल्या (विहित) कर्मांना अनुसरून आचरण केल्याने सिद्धीला जाते किंवा सफल होते – यया विहिता । कर्मा अनुसरोनि सिद्धी जाय ।. भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, जो पुरुष आपले वाट्याला आलेले वेदविहित कर्म, विशेषतः निष्काम कर्मयोग, अनुसरतो म्हणजे निर्दुष्टपणे आणि यथार्थपणे अनुष्ठान करतो, त्याला मोक्षाची योग्यता प्राप्त होते. हे अनादी काळापासून वेद आणि अनेक ऋषी-मुनींनी सांगितलेले आणि अनुभवलेले सत्य आहे.

ओवी ९०६ (चूर्णिका): “हें विहित कर्म पांडवा । आपुला अनन्य वोलावा । आणि हेचि परम सेवा । मज सर्वात्मकाची ॥ ९०६ ॥”

1. 1. प्रश्न: “हें विहित कर्म पांडवा । आपुला अनन्य वोलावा” या चरणातून विहित कर्माचे साधकाच्या जीवनातील महत्त्व कसे स्पष्ट होते?

      उत्तर: “हें विहित कर्म पांडवा । आपुला अनन्य वोलावा” याचा अर्थ असा आहे की, वेदविहित कर्म करणे हे साधकाचे अनन्य जीवन, त्याचा जिव्हाळा किंवा मूलभूत स्त्रोत आहे. हे जीवनाचे एकमेव आणि महत्त्वाचे साधन आहे, ज्याच्याशिवाय जीवनाचा खरा अर्थ नाही. ज्याच्या वाचून जे राहू शकत नाही किंवा टिकू शकत नाही त्याला जीवन असे म्हणतात त्यामुळे हे निष्काम कर्म साधकाचे जीवन आहे. अर्थात तो ते कर्म करण्याविषयी अनन्य आहे.   निष्ठापूर्वक वेदविहित निष्काम कर्माचे अनुष्ठान करणे हेच जीवनाचे खरे आणि मूलभूत तत्त्व आहे. याशिवाय दुसरा कोणताही ‘ओलावा’ किंवा आधार नाही. हे पांडवा अर्थात हे अर्जुना अशा प्रकारे भगवा अर्जुनाला सांगत आहेत.

1. 1. प्रश्न: निष्काम कर्मयोग ही परमेश्वराची “परम सेवा” कशी ठरते?

      उत्तर: निष्काम कर्मयोग ही परमेश्वराची “परम सेवा” ठरते कारण, ते सर्वात्मक (सर्वव्यापी, सर्वांचा आत्मा, सर्वद्रष्टा, सर्वसाक्षी) असणाऱ्या परमेश्वराची परम म्हणजे सर्वात श्रेष्ठ सेवा आहे. भगवान श्रीकृष्ण सांगतात की, जे कर्म यथार्थपणे, कर्तृत्वभाव आणि फलाची इच्छा सोडून, ईश्वराची आज्ञा मानून केले जाते, ते कर्म केवळ शुभ-अशुभ फळे देत नाही किंवा स्वर्गापर्यंत थांबत नाही, तर ते मोक्षरूपी फल देते. अशा प्रकारे, निष्काम कर्मयोगाचे अनुष्ठान करणारा पुरुष कर्माला ओझे न मानता त्यात रममाण होतो, कारण त्याला हे माहीत असते की तो ईश्वराची सर्वोच्च सेवा करत आहे. गीतेमध्ये ईश्वरवादाला महत्त्व दिले आहे आणि म्हणूनच ही सेवा परमेश्वराची ‘परम सेवा’ मानली जाते.

1. 1. प्रश्न – या ठिकाणी सेवा या शब्दाला परम हे विशेषण का दिले आहे?
      उत्तर – भगवंताची अनेक प्रकाराने सेवा केली जाते परंतु वस्तुतः भगवंताच्या इच्छेप्रमाणे जी सेवा केली जाते ती सेवाश्रेष्ठ आहे स्वामीची या मनोभावा न चुकीचे हेचि परम सेवा।  असे माऊली म्हणतात अर्थातच जो आपला स्वामी आहे त्या स्वामींच्या मनोगताप्रमाणे आचरण करणे हीच खरीच सेवा असते अन्याय ही सेवा असते ती सेवा न होता तो व्यापार ठरतो अशाप्रकारे माऊली कथन करतात यावरून श्रुतिस्मृती ममैव आज्ञा । –भगवान म्हणतात श्रुती आणि स्मृती ह्या दोन्ही माझ्याच आज्ञा आहेत अर्थातच श्रुतीमध्ये आणि स्मृतीमध्ये जे काही कथन केले गेलेला आहे ते भगवंताचे मनोगत आहे ती भगवंताची आज्ञा आहे आणि त्या श्रुतीमध्ये आणि स्मृतीमध्ये या वेद विहित कर्माचं अनुष्ठान करण्याकरिता निष्काम कर्मचा अनुष्ठान करण्याकरिता कथन केले गेलेला आहे त्यामुळे तेच भगवंताचं वास्तविक मनोगत आहे.

भाग २: पाठातील अवांतर प्रश्न आणि उत्तरे

1. 1. प्रश्न: कर्मयोग म्हणजे काय आणि त्याचे आध्यात्मिक जीवनातील महत्त्व काय आहे?

      उत्तर: कर्मयोग म्हणजे आपल्या वाट्याला आलेले, वेदविहित कर्म फळाची अपेक्षा न ठेवता, कर्तृत्वभाव सोडून आणि ईश्वराची आज्ञा मानून करणे. आध्यात्मिक जीवनात याचे महत्त्व अनमोल आहे कारण:
      

      • • मोक्षप्राप्तीचा अधिकार: निष्काम कर्माचे अनुष्ठान करणारा पुरुष मोक्षाचा योग्य अधिकारी बनतो.
      • • वैराग्याची उत्पत्ती: निष्काम कर्मयोगाच्या यथार्थ अनुष्ठानाने अंतःकरणात वैराग्य निर्माण होते, जे आत्मज्ञानाचे द्वार आहे.
      • • कष्टरहित साधना: खरा कर्मयोगी कर्माला ओझे मानत नाही, कारण तो त्यात निशेष रीतीने रममाण झालेला असतो. जर कर्म ओझ्यासारखे वाटत असेल, तर साधनेची दिशा योग्य नाही असे समजावे.
      • • परमेश्वराची श्रेष्ठ सेवा: निष्काम कर्मयोग ही सर्वात्मक परमेश्वराची सर्वोच्च सेवा मानली जाते.
      • • संसारबंधातून मुक्ती: निष्काम कर्मयोगाने शुभ-अशुभ कर्मफळांनी साधकाला सोडून दिलेले असते, ज्यामुळे जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून (संसारबंधातून) मुक्ती मिळते.

1. 1. प्रश्न: निष्काम कर्मयोग आणि वैराग्य यांचा काय संबंध आहे?

      उत्तर: निष्काम कर्मयोग आणि वैराग्य यांचा घनिष्ठ संबंध आहे
      

      • • वैराग्याची उत्पत्ती: निष्काम कर्मयोगाचे योग्य अनुष्ठान केल्यानेच अंतःकरणात यथार्थ वैराग्य उत्पन्न होते. जर वैराग्य निर्माण झाले नसेल, तर याचा अर्थ निष्काम कर्माचे अनुष्ठान योग्य प्रकारे घडले नाही असे म्हणता येते.
      • • मोक्षाचे द्वार: हे वैराग्यच मोक्षाचे प्रवेशद्वार आहे.
      • • पुण्याचे फल: वैराग्य हे पुण्यरूपी वृक्षाचे फूल आहे, जे निष्काम कर्माद्वारे मिळणाऱ्या पुण्याचा खरा विकास दर्शवते.
      • • ज्ञानोत्पत्ती आणि संरक्षण: वैराग्य केवळ ज्ञानोत्पत्तीसाठीच नव्हे, तर प्राप्त झालेल्या ज्ञानाचे रक्षण करण्यासाठीही आवश्यक आहे. हे वैराग्य श्रवण, मनन, निदिध्यासन, तत्त्वपदार्थ शोधन आणि तत्त्वज्ञानापर्यंत सर्व भूमिकांमध्ये लागते.
      • • अखंड जतन: मनुष्याने वैराग्याचे अखंड जतन केले पाहिजे, कारण त्याशिवाय जीवनमुक्तीचा विलक्षण आनंद मिळणार नाही. आत्मज्ञानाच्या अंतिम अवस्थेत वैराग्य हे साधन म्हणून वेगळे राहत नाही, तर ते साधकाच्या स्वभावाचाच अविभाज्य भाग होऊन जाते.

1. 1. प्रश्न: आत्मज्ञानाची प्राप्ती आणि वैराग्य यांचा संबंध कसा आहे? आत्मज्ञानासाठी वैराग्य किती महत्त्वाचे आहे?

      उत्तर: आत्मज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी वैराग्य अत्यंत महत्त्वाचे आहे:
      

      • • दिव्यांजन: वैराग्य हे आत्मज्ञानरूपी खजिना प्राप्त करून देणारे ‘दिव्यांजन’ (दिव्य औषध) आहे. जसे अंजन लावल्याने भूगर्भातील धन दिसते, त्याचप्रमाणे वैराग्य साधकाला आत्मज्ञानाचा मार्ग स्पष्टपणे दाखवते.
      • • शुभसूचक: अंतःकरणात वैराग्य निर्माण होणे हे आत्मज्ञानरूपी शुभ दिवस (सुदिन) उजाडण्यापूर्वीची शुभवार्ता सांगणाऱ्या अरुणेच्या उदयासारखे आहे. याचा अर्थ, खरे वैराग्य साधकाच्या जीवनात उदित झाल्यावर, त्याला आत्मज्ञान लवकरच प्राप्त होणार आहे हे समजते.
      • • अनिवार्य साधन: जोपर्यंत अंतःकरणात यथार्थ वैराग्य उद्भूत होत नाही, तोपर्यंत आत्मज्ञानाचा ‘दुर्दिन’ दूर होत नाही. आत्मज्ञानरूपी सुदिन आपल्या जीवनात उजळण्यासाठी परवैराग्य (उच्च पातळीवरील वैराग्य) अत्यंत आवश्यक आहे. हे वैराग्य अंतःकरण शुद्धीशिवाय (निर्वासन अंतःकरण) प्राप्त होत नाही.
      • • प्रमाज्ञान: वैराग्य हे मोक्षलाभाचे अचूक (अकाट्य) ज्ञान (प्रमा) आहे. आपल्या अंतःकरणात वैराग्य असेल, तर आपली सर्व भाग्ये फलोन्मुख झाली आहेत आणि मोक्षाचा लाभ होणार आहे, हे निश्चितपणे कळते.

1. 1. प्रश्न: परवैराग्याचे स्वरूप कसे असते आणि ते अपर वैराग्यापेक्षा वेगळे कसे आहे?

      उत्तर: परवैराग्य हे वैराग्याची सर्वोच्च अवस्था आहे, जे आत्मज्ञानासाठी अनिवार्य मानले जाते. याचे स्वरूप असे असते की:
      

      • • विषयांची अनासक्ती: विषय जरी अनुकूल असले किंवा स्वतःहून साधकाजवळ आले, तरी साधकाच्या अंतःकरणात ते भोग्य आहेत अशी भावनाच निर्माण होत नाही.
      • • सहजता: त्याला विषय आले आणि गेले हे माहीतसुद्धा नसते. इंद्रियांचा आणि विषयांचा संपर्क तोडणे (प्रत्याहार), धारणा किंवा ध्यान या साधनांची त्याला आवश्यकताच राहत नाही, कारण त्याने इतकी परिपक्वता गाठलेली असते. त्याला वैराग्य धारण करण्यासाठी कष्ट करावे लागत नाहीत; ते त्याचे सहज स्वरूप होऊन जाते.
      • • अपर वैराग्यापेक्षा वेगळे: अपर वैराग्यामध्ये दोष दर्शन (वस्तू अनित्य असल्याने त्याग करणे), पारतंत्र्य (इतरांमुळे त्याग करणे) किंवा अनित्यतेमुळे प्राप्त झालेले वैराग्य यांचा समावेश होतो. हे वैराग्य आत्मज्ञानाच्या दारात प्रवेश देण्यास पुरेसे नसते. परवैराग्य हे निर्वासन अंतःकरणाशिवाय (वासनांपासून पूर्णपणे मुक्त) निर्माण होत नाही.

1. 1. प्रश्न: संत आणि महापुरुष यांचा कर्मयोगाच्या आचरणात काय आदर्श आहे? आपण त्यांच्या आचरणातून काय शिकू शकतो?

      उत्तर: संत आणि महापुरुष हे कर्मयोगाच्या आचरणात एक आदर्श प्रस्तुत करतात. आपण त्यांच्या आचरणातून खालील गोष्टी शिकू शकतो:
      

      • • वेदविहित आचरण: त्यांनी स्वतः वेदविहित कर्मांचे आणि शास्त्रांनी प्रतिपादन केलेल्या धर्माचे अत्यंत निर्दुष्टपणे अनुष्ठान केले आहे.
      • • मूर्तिवंत आदर्श: त्यांच्या आचरणातून त्यांनी शास्त्रातील तत्त्वे मूर्तिमंतपणे प्रकट केली आहेत.
      • • श्रद्धेने अनुसरण: ज्यांना शास्त्रांचे अध्ययन करण्याची योग्यता नाही, त्यांनी महापुरुषांच्या आचरणावर सात्विक श्रद्धा ठेवून त्यानुसार आपल्या जीवनाची पद्धत ठेवावी.
      • • सहज फलप्राप्ती: संत सांगतात की, ज्यांनी कष्ट करून स्वयंपाक केला किंवा धान्य पिकवले, त्यांच्या श्रमाचे फळ जसे भिक्षामुळे सहज मिळते, त्याचप्रमाणे महापुरुषांनी आचरण केलेल्या धर्माचे अनुसरण केल्यास मोक्षाची योग्यता प्राप्त होते.
      • • मार्गदर्शक: संत हे अज्ञानी लोकांना योग्य दिशा दाखवण्यासाठी स्वतः अनुष्ठान करतात. त्यांच्या मार्गाचे अनुसरण करणे हेच आपल्याला पुढे घेऊन जाते आणि जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्या चुकवण्यास मदत करते.

1. 1. प्रश्न: सध्याच्या काळात निष्काम कर्मयोगाचे आणि वैराग्याचे महत्त्व काय आहे?

      उत्तर: सध्याच्या काळात निष्काम कर्मयोगाचे आणि वैराग्याचे महत्त्व खूप मोठे आहे:
      

      • • दुःखमुक्ती आणि सुखप्राप्ती: आजही जग दुःखात होरपळत आहे आणि सर्वांना दुःखमुक्त सुखाची इच्छा आहे. ज्ञानेश्वरीसारखे ग्रंथ यावर एक औषध असून, ते लोकांना सुखी करण्याचा मार्ग सांगतात.
      • • मोक्षप्राप्तीचा मार्ग: कर्ममार्गाचे अधिकारी आजही अधिक आहेत आणि हे कर्ममार्गाचे अनुसरण करणारे लोक मोक्षाच्या दारापर्यंत जाऊ शकतात. निष्काम कर्मयोग हे जीवन जगण्याचे अनन्य साधन आहे आणि परमेश्वराची सर्वोच्च सेवा आहे.
      • • कष्टविरहित साधना: जर मनुष्य निष्काम कर्मयोगाला आपल्या जीवनात आत्मसात करेल, तर त्याला कर्म कधीच ओझे वाटणार नाही. निष्काम कर्मयोगातून प्राप्त होणारे वैराग्य हे मोक्षाचे द्वार आहे.
      • • पतनापासून बचाव: जे ईश्वर साह्य सोडून साधन करतात, त्यांना दुर्गम पथ आणि पतनाची भीती असते. याउलट, कृतोपास्ती पुरुष (ज्याने उपासना केली आहे) हा ईश्वरवादाला अनुसरून उपासना करतो, ज्यामुळे त्याला अधिक स्थिरता मिळते.
      • • आधुनिक जीवनासाठी उपयुक्त: जरी आजच्या काळात कर्माची सूक्ष्मता पाळणे कठीण असले तरी, महापुरुषांनी आचरण केलेल्या आचारसंहितेचे पालन करूनही मोक्षाची योग्यता प्राप्त होऊ शकते. अशा प्रकारे, निष्काम कर्मयोग आणि वैराग्य आजही आत्मिक शांतता आणि अंतिम मुक्तीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे मार्ग आहेत.

1. 1. प्रश्न: अंतःकरण शुद्धी आणि वैराग्य यांचा परस्पर संबंध काय आहे?

      उत्तर: अंतःकरण शुद्धी आणि वैराग्य यांचा परस्पर संबंध अत्यंत सखोल आहे:
      

      • • परवैराग्याचा आधार:निर्वासन अंतःकरण (वासनांपासून मुक्त झालेले अंतःकरण) असल्याशिवाय खरे वैराग्य (परवैराग्य) साधकाच्या अंतःकरणात उद्भूत होणार नाही. म्हणजेच, वासनांनी युक्त अपवित्र अंतःकरणात खरे वैराग्य निर्माण होऊ शकत नाही.
      • • अपर वैराग्याची मर्यादा: जर अंतःकरण शुद्ध नसेल, तर साधकाला जे वैराग्य प्राप्त होते ते ‘अपर वैराग्य’ असते. हे अपर वैराग्य भलेही अनित्य वस्तूंच्या दोषांचे दर्शन किंवा पारतंत्र्यामुळे प्राप्त झाले असले तरी, ते आत्मज्ञानाच्या दारात साधकाला प्रवेश देऊ शकत नाही.
      • • आत्मज्ञानासाठी आवश्यकता: आत्मज्ञानरूपी शुभ दिवस जीवनात उजाडण्यासाठी परवैराग्यच आवश्यक आहे, आणि हे परवैराग्य अंतःकरण शुद्धीशिवाय शक्य नाही. अंतःकरण शुद्धी म्हणजे वासनांचा पूर्ण अभाव, ज्यामुळे साधक विषय जवळ आले तरी विचलित होत नाही.

1. 1. प्रश्न: गीतेमध्ये ईश्वरवादाला कसे महत्त्व दिले आहे आणि ते पूर्व मीमांसा किंवा सांख्यापेक्षा कसे वेगळे आहे?

      उत्तर: गीतेमध्ये ईश्वरवादाला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान दिले आहे आणि ही गोष्ट कायम लक्षात ठेवली पाहिजे.
      

      • • ईश्वरवादाला अनुसरून: गीता ही ईश्वरवादाला पूर्णपणे अनुसरून आहे. गीतेमध्ये मनुष्य ईश्वरवादाला मानणाराच असतो आणि ईश्वरवादाचे कधीही खंडन केले जात नाही.
      • • खंडनाचा अभाव: सांख्य दर्शन, पूर्व मीमांसा किंवा नास्तिक दर्शनांनी जसे ईश्वरवादाचे खंडन केले आहे, तशा प्रकारचा विचार गीता दर्शनामध्ये किंवा संत वाङ्मयात कधीही नाही. पूर्व मीमांसक ईश्वर मानत नाहीत, पण ते कर्मकांडाचे कठोर पालन करतात. गीता मात्र हे वेदाचे मनोगत नाही असे सांगते.
      • • परम सेवा: गीता सांगते की, विहित कर्म हे केवळ आपले अनन्य जीवन नाही, तर ते सर्वात्मक परमेश्वराची ‘परम सेवा’ आहे. निष्काम कर्मयोगाची ही भावना परमेश्वराच्या सेवेशी जोडली आहे, ज्यामुळे कर्मयोगी कर्मात रममाण होतो.
      • • मधुसूदन सरस्वतींचे मत: आचार्य मधुसूदन सरस्वतींसारख्या विद्वानांनीही ‘कृतोपास्ती’ पुरुषाला महत्त्व दिले आहे, जो ईश्वराला अनुसरून विधीपूर्वक उपासना करतो आणि प्रेम लक्षणात्मक भक्तीतून जीवनमुक्तीचे विलक्षण सुख अनुभवतो.