२६२) श्री ज्ञानेश्वरी पाठ सारांश – अध्याय – १८ ओवी – ९०२-९०६

 १. मंगलाचरण आणि प्रस्तावना- “पुंडलिक वरदा हरी विठ्ठल श्री ज्ञानदेव तुकाराम ज्ञानेश्वर महाराज की जय गोपाल कृष्ण भगवान की जय” 

श्री भगवान परमात्मा श्रीकृष्ण अर्जुनाला श्रीमद्भगवद्गीतेच्या अठराव्या अध्यायात कर्माचा विचार सांगत आहेत कर्मासंबंधी विचाराचा लाभ काय आहे, हे स्पष्ट करताना असे दिसून येते की आतापर्यंत सांगितलेला वर्ण विचार आणि आश्रम विचार यामध्ये समाविष्ट करावा  नित्यनैमित्तिक कर्म किंवा निष्काम कर्मयोगाचे साधन अत्यंत महान फल देणारे आहे 

२. निष्काम कर्मयोगाचे स्वरूप आणि महत्त्व– निष्काम कर्मयोगाचे फल प्राप्त करण्यासाठी कर्मयोग्याचा अधिकार आणि त्याचे फल श्रीकृष्ण भगवद्गीतेत सांगतात “स्वे स्वे कर्मण्याभरतः संसिद्धिं लभते नरः”  या श्लोकानुसार, मनुष्य आपापल्या वाट्याला आलेल्या, वेदाने प्रतिपादन केलेल्या (वेदविहित) कर्माचे आचरण करून सिद्धी प्राप्त करतो . या ठिकाणी निष्काम कर्मयोग सांगितलेला आहे  “यत: प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम्। स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः”  हा विचार या ठिकाणी महत्त्वाचा आहे. कर्मयोगाच्या विचाराचे गांभीर्य आणि त्याचे तत्व जसजसे कळत जाते, तसतसा कर्माचा विचार अधिकाधिक परिपक्व होतो  हा अनुभव घेण्यासाठी योग्य साधना आवश्यक आहे.  भगवान येथे सांगतात की, आपल्या कर्मामध्ये निशेष रीतीने, रममाण होऊन काम केले पाहिजे याचा अर्थ, खरा कर्मयोगी आपल्या कर्माचे अनुष्ठान ओझे मानत नाही  जर केलेले कर्म ओझ्यासारखे वाटत असेल, तर तुमचा कर्मयोग योग्य दिशेने चाललेला नाही असे समजावे 

कर्मामध्ये ‘अभिरत:’ (सर्व बाजूंनी रममाण) असणे म्हणजे, त्या कर्माच्या ठिकाणी देश, काळ, वस्तू, पदार्थ किंवा व्यक्तीचा अधिकार इत्यादी सर्व गोष्टींचा विचार करून, सर्व अंगांनी त्याचे अनुष्ठान करताना मनात कुठलाही वीट किंवा उपेक्षा बुद्धी न येणे सर्व बाजूंनी तो त्या कर्मामध्ये रममाण झालेला असतो, असे भगवंतांनी पुनरावृत्तीने सांगितले आहे 

३. निष्काम कर्मयोगाचे फलित: मोक्ष आणि वैराग्य- अशा पुरुषाला मोक्ष निश्चित ठरलेला आहे, असे भगवान प्रतिज्ञापूर्वक अर्जुनाला आश्वासित करतात श्री ज्ञानेश्वर महाराज  ९०२ क्र ओवीमध्ये म्हणतात की, 

 ओवी  – मोक्षफळें दिधली वोल । जें सुकृततरूचें फूल ।

तयें वैराग्यीं ठेवी पाऊल । भंवरु जैसा ॥ ९०२ ॥ 

अर्थ – जे  वैराग्य म्हणजे मोक्षफळाने दिलेले तारण होय, व जे पुण्यरूप वृक्षाचे फूल आहे, त्या वैराग्यरूपी फुलावर भ्रमराप्रमाणे तो पाऊल ठेवतो. ॥१८-९०२॥

मोक्षरूपी फल हे सकळ भाग्याची सीमा आहे आणि मोक्ष लाभाची ती ‘प्रमा’ (निश्चित ज्ञान) आहे नाना कर्ममार्गाच्या श्रमांचा शेवट इथे होतो

ऐसेनि शुभाशुभीं संसारीं । सांडिला तो अवधारीं ।

वौराग्यमोक्षद्वारीं । उभा ठाके ॥ ९०० ॥

ऐक. अशा रीतीने तो पापपुण्यात्मक संसाराकडून टाकला जातो व वैराग्यरूपी मोक्षाच्या द्वारात उभा रहातो. ॥१८-९००॥

४. पाप-पुण्याचा त्याग आणि मोक्ष – ९०१ व्या ओवीमध्ये श्री ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की, असा पुरुष शुभ आणि अशुभ अशा प्रकारच्या संसाराने, म्हणजेच पाप-पुण्याच्या उत्पत्तीने, सोडला जातो  याचा अर्थ, जन्म-मृत्यू देणारा संसारच त्याचा त्याग करतो निर्दुष्ट रीतीने कर्म करणाऱ्या पुरुषाला, तो कर्म करत असला तरी, त्या कर्मापासून होणारी शुभ-अशुभ फळे (जसे की स्वर्ग आणि नरक) त्याचा त्याग करतात ही श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची सांगण्याची पद्धत आहे की, जड वस्तू चेतनाचा त्याग करत नाही, पण चिदाभासाला ग्रहण केल्यास, अनात्म पदार्थ त्याला सोडून जातात . म्हणजेच, त्यांच्या अंतकरणात त्यांचा प्रवेशच होत नाही .

जेव्हा कर्माचे अनुष्ठान परिपक्व अवस्थेत येते, तेव्हा त्याला कोणताही प्रयत्न करावा लागत नाही  संसार किंवा संसारबंधच त्याला सोडून जातो पाप-पुण्याची फळे, जी जन्म-मृत्यूच्या परंपरेला कारणीभूत होतात, ती त्याला सोडून जातात . त्याला शुभाशुभ कर्माचे फल भोगावे लागत नाही, कारण तो कर्म करताना कर्तृत्व आणि फलास्वाद सोडून देतो आणि ईश्वराची आज्ञा मानून कर्म करतो अशा पुरुषाला मोक्ष ठरलेलाच आहे 

५. वैराग्याचे महत्त्व – श्री ज्ञानेश्वर महाराज नवव्या अध्यायातील एका ओवीचे उदाहरण देतात: “जयाचे चोखटे मानसी, मी होऊनि क्षेत्र संन्यासी, जया निजेलियाते उपासी वैराग्य तो” . यामध्ये असे सांगितले आहे की, वैराग्य त्या व्यक्तीची स्वतःहून उपासना करते . विषयांची आसक्ती त्याला स्वतः सोडून जाते आणि वैराग्य त्याची सेवा करण्यासाठी येते . ज्याच्या अंतकरणात ब्रह्मजिज्ञासा उत्पन्न होते, त्याच वेळी विषयांची आसक्ती अशा संतांना सोडून जाते ज्या विषयांच्या भीतीमुळे लोक वैराग्य धारण करून वनवासात जातात, ते विषय स्वतःहून या महापुरुषाला सोडून जातात  हे साहित्याची अलंकारिक भाषा आहे

जेव्हा पाप आणि पुण्य मनुष्याला सोडून जातात, तेव्हा तो कुठे जातो? वैराग्य त्याला मोक्षाच्या दारापाशी उभे करते वैराग्याशिवाय कोणालाही मोक्ष प्राप्त होऊ शकत नाही . परोक्ष ज्ञान किंवा शब्दज्ञान असले तरी, वैराग्य नसेल तर तो पुरुष मुक्त होऊ शकत नाही . मोक्षाच्या प्रांगणात प्रवेश करण्यासाठी वैराग्यरूपी द्वार ओलांडावे लागते निष्काम कर्माचे खरे अनुष्ठान करणाऱ्या पुरुषांना वैराग्य प्राप्त होते  जर मनुष्याला मोक्ष, अर्थात तत्वज्ञान प्राप्त होत नसेल, तर याचा अर्थ तो अकृपास्ती आहे, कारण त्याला वैराग्य निर्माण झालेले नाही, म्हणजेच निष्काम कर्माचे अनुष्ठान झालेले नाही . मोक्षद्वारामध्ये प्रवेश करण्यासाठी आवश्यक असलेले वैराग्य जर अंतकरणात योग्य रीतीने उत्पन्न होत नसेल, तर पूर्वी कर्माचे अनुष्ठान योग्य प्रकारे झाले नाही असे म्हणायला हरकत नाही 

६. वैराग्य: सकळ भाग्याची सीमा – ज्ञानोबाराय वैराग्याचे वर्णन करताना म्हणतात, “जे सकळ भाग्याची सीमा मोक्ष लाभाची जे प्रमा नाना कर्म मार्ग श्रमा शेवटू जेथ”  हे वैराग्य सर्व भाग्यांचे सर्वात मोठे भाग्य आहे विवेकचूडामणीमध्ये सांगितल्याप्रमाणे, मनुष्यजन्म, मुमुक्षुत्व, संतांची संगती, संतसंगतीत वैराग्य, श्रवण, मनन, निदिध्यासन, अंतरंग साधना हे सर्व भाग्य आहे . आणि सर्वात शेवटचे भाग्य म्हणजे तत्वज्ञान प्राप्त होणे, ब्रह्मज्ञान प्राप्ती हे भाग्य आहे  या भाग्याचे सर्वात मोठे फल मोक्षाच्या दारात जाणे हे  आहे   

 “दुर्लभं त्रयमेवैतद्देवानुग्रहहेतुकम्। मनुष्यत्वं मुमुक्षुत्वं महापुरुषसंश्रयः।” या श्लोकात भाग्य सांगताना मनुष्यत्व, मुमुक्षुत्व आणि महापुरुषांची संगती सांगितली आहे. तत्वज्ञानाने जेव्हा मोक्षात प्रवेश होतो, तेव्हा अव्यवहित पूर्वक्षणी वैराग्य हे साधन लागते. हे वैराग्य कर्मयोगाच्या अनुष्ठानाने अंतकरणात उत्पन्न होते. हेच मोक्षाचे अलीकडचे द्वार आहे, म्हणजेच पुढचे पाऊल मोक्षातच पडते. 

हे वैराग्य आत्मलाभाचे भाग्य आहे, जे ब्रह्मानानंदासाठी जीवनाला योग्य बनवते. हे मोक्षाचे अलीकडचे द्वार आहे असे वर्णन केले आहे. विरक्ती (वैराग्य) शिवाय ज्ञानाचे रक्षण करणे शक्य नाही, ज्ञानोत्पत्तीसाठीही वैराग्यच आवश्यक आहे. वैराग्य सर्व भूमिकांमध्ये लागते, म्हणजेच श्रवण, मनन, निदिध्यासन, तत्वपदार्थ शोधन आणि तत्वज्ञानापर्यंतही आवश्यक आहे. तत्वज्ञानानंतरही वैराग्य आवश्यक आहे, कारण त्याशिवाय जीवनमुक्तीचे संरक्षण होणार नाही आणि विलक्षण आनंद मिळणार नाही. म्हणून मनुष्याने वैराग्याचे अखंड जतन करावे.

श्री ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, “आतापर्यंत वैराग्याचे गाढले अंगी त्राण होते भले तेही नावेक ढिले तेव्हाची करी”. म्हणजेच, वैराग्याचे चिलखत घालून त्यांनी प्रवास केला होता, पण ज्या क्षणी त्याला आत्मस्वरूपाचा आनंद प्राप्त होतो, तेव्हा त्याला हे वैराग्य साधन म्हणून वाटते. तो हळूच त्याचा त्याग करतो असे नाही, तर तो त्याचा स्वभावच होऊन जातो. यामुळे वैराग्याचा वेगळा विचार करण्याची आवश्यकता राहत नाही. त्याचे स्वरूपच असे होते की, “नायकने ते कानाची वाळी, न पाहावे ते दिठीची गाळी, आवाच्य ते टाळी जिभची गा”.

७. वैराग्य: मोक्ष लाभाचे अचूक प्रमाण वैराग्य हे सगळ्या भाग्याची पराकाष्ठा आहे. आणि मोक्ष लाभ निश्चित झाला आहे याचे ते अचूक ज्ञान (प्रमाज्ञान) आहे. हे अकाट्य ज्ञान आहे. आपल्याला तत्वज्ञान होणार आहे हे या वैराग्यावरून कळते. आत्मपरीक्षण करताना, जर अंतकरणात वैराग्य असेल, तर आपली सर्व भाग्य फलोन्मुख झाली आहेत आणि मोक्षाचा लाभ होणार आहे, हे केवळ भावना नसून ते प्रमाज्ञान आहे. ते स्वसंवेद्य, श्रुती संमत आहे आणि स्वानुभूतीमध्ये पर्यवसित होणार आहे.

माणसाने आत्म-अनात्मा तपासण्यापेक्षा वैराग्याची तपासणी केली पाहिजे की ते आहे की नाही. अखंड, निरंतर, नित्य समाधान प्राप्त होत नसेल, तर ती उणीव वैराग्याचीच आहे का, हे तपासले पाहिजे.

८. कर्ममार्गाच्या श्रमांचा शेवट हे वैराग्य निर्माण झाले, तर कर्ममार्गातील श्रमांचा येथे शेवट होतो. याचा अर्थ, कर्ममार्गात झालेले सर्व कष्ट आता कोठे धावे मन, तुझे चरण देखिले, भाग गेला, शीण गेला, अवघा झाला आनंद. वैराग्याच्या ज्या ओरप (जखमा) होत्या, त्याही आता बुडाल्या आहेत. मनाची धाप (चिंतन) आणि बुद्धीची धाप (काम, क्रोध, लोभ यामुळे होणारी कंपायमानता) पूर्णपणे निघून गेली आहे. केवळ निजबोधाचा (आत्मबोधाचा) वापसा (जमीन तयार होणे) झाला आहे. म्हणजेच, त्याला आत्मबोध निश्चित होणार आहे. कर्ममार्गातील श्रमांचा शेवट होतो, कारण आता पुढचे पाऊल मोक्षातच पडणार आहे. मोक्ष त्याला अत्यंत जवळचा आहे, कारण मोक्ष हे त्याचे स्वरूपच आहे, केवळ त्याचा निश्चय व्हायचा आहे.

जेव्हा ज्ञानाने अज्ञान  नष्ट होते आणि अज्ञान कार्य निवृत्त होते, तेव्हा उर्वरित जीवनात त्याला त्या कष्टांची जाणीव राहत नाही, कारण ते कष्ट फलीभूत झालेले असतात. मी केवळ आनंदरूप परमात्मा आहे, अशी अहंवृत्ती पण निघून जाते. म्हणून ‘भाग गेला, शीण गेला, अवघा झाला आनंद’ असे वर्णन केले आहे. कर्ममार्गातील श्रम हे जेव्हा मोक्षफल प्राप्त करून देतात, तेव्हा त्या श्रमांचा परिहार होऊन जातो.

९. वैराग्य: सुकृत रुपी वृक्षाचे फुल आणि मोक्षासाठी तारण 

“मोक्ष फळे दिदली ओल ते सुकृत तरूचे फुल त वैरागी ठेवी पाऊल भवरू जैसा”. मोक्षरूपी फल हे तारण ठेवलेले आहे. वैराग्य दिले की वैराग्याच्या बदल्यात हे मोक्षरूपी फल ठेवलेले आहे. अनात्म पदार्थांविषयी धारण केलेले वैराग्य नाशवंत आहे. श्री ज्ञानेश्वर महाराजांनी ‘हळूची ठेवी वैराग्याचे गाढले अंगी त्राण होते भले, तेही नावेक ढिले तेव्हाची करी’ असे सांगितले आहे. याचा अर्थ, हे वैराग्य त्यांनी ‘ओलीस’ (तारण) म्हणून दिले आहे. मोक्षरूपी फळाने दिलेले हे तारण आहे. हे सर्व अनात्म पदार्थ, त्यांच्याविषयीची सुखत्व बुद्धी आणि त्याचे कारण असलेले आत्मस्वरूपाचे अज्ञान यांचा त्याग करा, आणि आत्मस्वरूपाच्या ठिकाणी त्रैकालिक अत्यंत भावाचा निश्चय करा. त्यासाठी केलेले श्रम दिले तर आत्मपदार्थ प्राप्त होतील.

हे वैराग्य म्हणजेच “सुकृत तरूचे फुल” आहे. पुण्य हा एक वृक्ष असून, त्या पुण्यरूपी वृक्षाला लागलेले फुल म्हणजे त्याचे खरे विकसित झालेले रूप, ते वैराग्य आहे. निष्काम कर्माद्वारे हे वैराग्य प्राप्त होते, वैराग्यरूपी पुष्प त्याच्या जीवनात विकसित होते.

१०. वैराग्याचा अनुभव: भ्रमराप्रमाणे सहजता “ते वैरागी ठेवी पाऊल भवरू जैसा”. तो वैराग्यामध्ये पाऊल ठेवतो म्हणजे प्रवेश करतो. ज्याप्रमाणे भ्रमर कमळावर हळुवारपणे पाय ठेवतो, त्यामुळे केसर कुचंबले जात नाहीत. परागकण सेवन करतो, पण कोणालाही दुःख न देता. भ्रमर परागकण घेऊन जातो पण कमळाच्या पाकळ्यांना ते कळतही नाही. तसेच, या ग्रंथाचे सिद्धांत समजून घ्यायचे, पण त्यांना धक्का न लावता.

या निर्माण झालेल्या वैराग्यात साधकरूपी भ्रमर हळूच पाऊल ठेवतो. हळूच पाऊल ठेवतो याचा अर्थ, ते करण्यासाठी त्याला काहीच कष्ट होत नाही. अपर वैराग्याच्या यतमान, एकेंद्रिय, व्यतिरेक या अवस्थांमध्ये कष्ट असले तरी, परवैराग्य प्राप्त झाल्यावर त्याला कष्ट न होता वैराग्य यथार्थ रीतीने नांदते. ज्याप्रमाणे इंद्रियांचे घर, विषयांचे घर सोडताना साधक दशेत मोठा युगांत होत असे, ती स्थिती आता त्याला नाही. त्याला आता आत्मस्वरूपामध्ये यथार्थ प्रवेश होणार आहे, तेव्हा या वैराग्य दशेत त्याचे पाऊल सहज पडते.

११. वैराग्य: आत्मज्ञानाचा वाधावा (शुभवार्ता) ज्ञानोबाराय म्हणतात, “पाही आत्मज्ञान सुदिनाचा वाधावा सांगतया अरुणाचा उदयो त्या वैराग्याचा ठाव पावे”. अर्जुना, हे असे पहा की आत्मज्ञान हा खरा ‘सुधीन’ (शुभ दिवस) आहे. आत्मज्ञानरूपी शुभ दिवस आपल्या जीवनात उगवण्याचा क्षण आता जवळ आला आहे, याची बातमी (वाधावा) सांगण्यासाठी जसा अरुणोदय होतो. अरुण रथावर असतो, तेव्हा तो आधी सूर्य येत आहे याची जाणीव करून देतो. त्याप्रमाणे, आत्मज्ञानरूपी शुभ दिवस आपल्या जीवनात येणार आहे, हे सांगण्यासाठी तशा प्रकारचे वैराग्य अंतकरणात उत्पन्न होते.

ज्याप्रमाणे वराची मिरवणूक येण्यापूर्वी ‘वर्धावा’ येतो, जी लग्नाची वेळ झाली आणि नवरदेव येईल याची बातमी असते. त्याचप्रमाणे, जर वैराग्यरूपी ‘वाधावा’ आला, तर याचा अर्थ आत्मज्ञानरूपी दिवस किंवा आत्मज्ञानाच्या उत्पत्तीचा क्षण आपल्या जवळ आला आहे असे समजावे. म्हणून, बाकीचे परीक्षण करण्यापेक्षा वैराग्याचेच परीक्षण केले पाहिजे, कारण वैराग्याची कमी असल्याशिवाय आत्मज्ञानाचा दुर्दिन जात नाही.

आत्मज्ञानाचा दुर्दिन (अज्ञानरूपी) जायचा असेल तर ज्ञान पाहिजे, आणि ज्ञान होण्यासाठी वैराग्य पाहिजे. म्हणून वैराग्याची तपासणी करणे आवश्यक आहे. केवळ ‘अपर वैराग्य’ असून चालणार नाही, कारण त्याने आत्मज्ञानाचा आनंद मिळत नाही. येथे ‘परवैराग्य’ आवश्यक आहे, ज्यामध्ये विषय अनुकूल असले, स्वतःहून प्राप्त झाले तरी, ते भोग्य आहेत अशी भावना मनात निर्माण होत नाही. विषय जवळ आले तरी विषयाची आठवण होत नाही. इंद्रियांचा आणि विषयांचा ताटातूट करणारा प्रत्याहार, धारणा किंवा ध्यान हे साधन त्या अवस्थेत राहत नाही, तर साधनेची इतकी परिपक्वता झालेली असते की विषय आले आणि गेले हे त्याला माहीतही नसते.

हे परवैराग्यच आत्मज्ञानरूपी शुभ दिवस जीवनात उगवण्यासाठी आवश्यक आहे. दोष दर्शनाने झालेले वैराग्य, पारतंत्र्यामुळे झालेले वैराग्य, किंवा अनित्यतेमुळे झालेले वैराग्य हे परवैराग्य असू शकत नाही; ते अपर वैराग्यात समाविष्ट होते. हे अपर वैराग्य आत्मज्ञानाच्या दारात प्रवेश मिळवून देणार नाही.

१२. वैराग्य: आत्मज्ञानरूपी निधानासाठी दिव्यांजन ज्ञानोबाराय पुढे म्हणतात, “किंबहुना आत्मज्ञान जेणे हाता ये निधान ते वैराग्य दिव्यांजन जिवे लेतो”. फार काय सांगावे, आत्मज्ञानरूपी खजिना किंवा भांडार जे आपल्याला प्राप्त व्हायचे आहे, ते प्राप्त करून देण्यासाठी वैराग्य हे ‘दिव्यांजन’ आहे. ज्याप्रमाणे पायाळू (जमीन खोदणारे) मनुष्य जर डोळ्यात हे दिव्य अंजन घातले तर त्याला पाताळात गाडलेले धन किंवा निधान दिसते. त्याचप्रमाणे, हे वैराग्यरूपी दिव्यांजन तो आपल्या अंतकरणात धारण करतो किंवा त्या अंतकरणाला भूषणावह मानतो. नेत्रामध्ये दिव्यांजन घातल्यावर त्याची शोभा वाढते, त्याप्रमाणे वैराग्याने अंतकरण सुशोभित होते.

१३. विहित कर्माचे महत्त्व आणि परम सेवा 

“ऐशी मोक्षाची योग्यता सिद्धी॥ जायत तया पंडुसुता अनुसरोनी विहिता कर्माया”. 

सध्या संपूर्ण जग दुःखात होरपळत आहे. सर्वांना दुःखसंबंधरहित सुखाची इच्छा आहे. श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे हे ज्ञानच एकमेव औषध आहे. श्री ज्ञानेश्वर महाराज, जे साक्षात भगवान विष्णूंचा अवतार आहेत आणि ज्यांचा प्रयत्न जगाला सुखी करण्याचा आहे, त्यांनी स्वतः या मार्गाचे वर्णन केले आहे. या मार्गाने मनुष्य गेल्यास त्याला निःसंशय सुख प्राप्त होईल.

मोक्षाची योग्यता, म्हणजेच मोक्षाचा अधिकार, हे पंडुसुता अर्जुना, त्याला सिद्धीला जातो, म्हणजेच प्राप्त होतो. मोक्ष म्हणजे परमानंदाची प्राप्ती आणि दुःखाची अत्यंतिक निवृत्ती. या मोक्षासाठी लागणारा अधिकार निष्काम कर्मयोगाने प्राप्त होतो. श्री ज्ञानेश्वर महाराजांनी हा सिद्धांत अत्यंत भरीवपणे सांगितला आहे. अनादी काळापासून वेद आणि अनेक ऋषि-मुनींनी अनुभवलेले, श्रुतीयुक्त अनुभूतीने सिद्ध असणारे असे निष्काम कर्माचे अनुष्ठान केल्यास मोक्षाची योग्यता प्राप्त होते.

अतिंद्रिय गोष्टींचे ज्ञान इंद्रियांनी शक्य नाही, अनुमानानेही शक्य नाही, कारण अनुमान प्रत्यक्ष प्रमाणावर अवलंबून असते. उपमान प्रमाणानेही सांगता येणार नाही. नित्य सिद्ध तत्वाचे अनुपलब्धी पण सांगता येणार नाही, अर्थापत्ती पण सांगता येणार नाही. यासाठी केवळ शब्द प्रमाणच आहे, आणि तो अपौरुषेय वेद आहे, ज्यात भ्रम, प्रमाद, करणापाटव (इंद्रियांचे दोष), प्रलिपसा (फसवण्याची इच्छा) नाही. आपल्या कल्याणाचा मार्ग अत्यंत सुलभ रीतीने निश्चित रूपाने प्रतिपादन केलेला आहे, त्याचे अनुसरण करून जीवाने आनंदाला प्राप्त व्हावे.

कर्ममार्गाचे अधिकारी अधिक असले तरी, या सगळ्या कर्ममार्गाचे अनुसरण करणाऱ्या लोकांना मोक्षाच्या दारापर्यंत जाता येईल, एवढे त्याचे महत्त्व आहे. वेदांमध्येही कर्मविचार जास्त सांगितला आहे. श्री ज्ञानेश्वर महाराजांनी त्यांच्या ज्ञानेश्वरीमध्ये सांगितले आहे की, कर्मकांडाचा विचार भरपूर झाला आहे, इतका की लोकमान्य टिळकांसारख्या महापुरुषाला देखील ही गीता कर्मपरकच वाटावी.

१४. महापुरुषांच्या आचरणाचे अनुसरण पूज्य महाराजांनी सांगितले आहे की, जरी शास्त्राचा अभ्यास नसला, तरी संतांनी स्वीकारलेला मार्ग महत्त्वाचा आहे. जैमिनी सूत्रांचा अभ्यास न करता, ज्या महापुरुषांनी वेद मार्गाने जाऊन अनुभव घेतला आहे, त्या दयानिधी संतांनी दाखवलेल्या मार्गाचे अनुसरण करावे. महापुरुषांनी स्वीकारलेला किंवा अनुसरलेला धर्म, त्यांची आचारसंहिताच आपली आचारसंहिता करावी आणि त्यालाच कर्ममार्गाचे अनुष्ठान समजावे.

ज्याप्रमाणे स्वयंपाक करणाऱ्या बाईला आणि धान्य पिकवणाऱ्या शेतकऱ्याला किती कष्ट होतात, पण मधुकरी करणारा भिक्षामध मिळाल्यावर बिना कष्टाचे फळ प्राप्त करतो. तसेच, या कठीण काळात, जिथे अनेक प्रतिबंध आहेत आणि कर्माची सूक्ष्मता पाळता येत नाही, तिथे महापुरुषांनी पालन केलेली आचारसंहिता विचारावी. ‘डोळस पुरुषाबरोबर मार्गी अंधा सरिसा नाही, पुढे पुढे देख नाही चाले’. अज्ञानी लोकांना दिशा देण्यासाठी ते स्वतः अनुष्ठान करतात, त्याप्रमाणे आपणही अनुष्ठान करावे.

जर एखाद्या पुरुषाला शास्त्राध्ययनाची योग्यता नसेल, श्री ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, ‘न मिळे चितोदेश, नवेचे काळ अवकाश, जो करवी शास्त्राभ्यास तोही दुरी ओजो नोहेचे प्राचीन, नेदीची प्रज्ञा संवाहन ऐसे ठेले अपादान शास्त्रांचे जया’. म्हणजे, त्याला शास्त्रासाठी अनुकूल गोष्टी प्राप्त झाल्या नाहीत. पण ज्यांनी ते शास्त्र आपल्या जीवनात मूर्त रूपात आचरणातून प्रकट केले आहे, त्यांच्यासारखी प्राप्ती करण्याची त्याच्या अंतकरणात उत्कट इच्छा असेल, तर त्याने काय करावे?. त्याने स्वतः शास्त्राध्ययनाची योग्यता नसतानाही, ज्यांनी ते शास्त्र आपल्या जीवनात प्रकट केले आहे, त्यांचे आचरण आपल्या श्रद्धेने प्रमाण मानावें आणि त्याच प्रकारे आपल्या जीवनाची पद्धती ठेवावी.

ज्या कुशल व्यक्ती शास्त्राचे अनुष्ठान करतात, त्याचे जो जाणतो आणि श्रद्धासंपन्न आहे, तो शास्त्राच्या बाबतीत आडाणी (मूर्ख) जरी असला तरी, जर त्याची सात्विक श्रद्धा महापुरुषांच्या आचरणाप्रमाणे आचरण करण्याकडे प्रवृत्त होत असेल, तर तोही तरून जातो. म्हणून, ‘पुढे गेले त्यांचा शोधित मार्ग चला जाऊ, मागे घेतो आम्ही वंदू चरणरज शिव उष्टावळी पूर्वकर्माक होळी’. तसेच, ‘करोनिया अमुप हे गाठी बांधू भांडवल अनाथा विठ्ठल आम्हा दोघा अवघे होती लाभ एकाया चिंतने नाम संकीर्तने गोविंदाच्या जन्म मरणाच्या चुकतील खेपा होईल हा सोपा सिद्धपंत’. संत तुकाराम महाराज म्हणतात, ‘घालू जीवपणा चिरा, जाऊ त्या माहेरा निजाचिया’.

१५. निष्काम कर्मानुष्ठान: परमार्थातील सर्वोच्च सेवा “ऐशी मोक्षाची योग्यता । सिद्धी जाय तया पंडुसुता । अनुसरोनी विहिता । कर्माया”. याने त्याला मोक्षाची योग्यता निश्चित प्राप्त होईल. हे पंडुसुता अर्जुना, मोक्षाची योग्यता त्याला प्राप्त होईल, तो मोक्षाचा योग्य अधिकारी होईल. कशाने होईल? तर, वेदाने सांगितलेल्या विहित कर्माचे अनुसरण केल्याने.

श्री ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, “हे विहित कर्म पांडवा आपला अनन्य ओलावा आणि हेची परम सेवा मज सर्वात्मकाची”. हे पांडवा, हे अर्जुना, विहित कर्म हाच आपला अनन्य ओलावा (जीवन जगण्याचे मूलभूत साधन) आहे. निष्ठापूर्वक वेदविहित कर्माचे निष्काम अनुष्ठान करणे हाच जीवनाचा अनन्य ओलावा आहे. दुसरा कोणताही ओलावा नाही.

पूर्व मीमांसक ईश्वर मानत नाहीत आणि कर्माचे पालन करतात, तरी हे भगवंताला आवडत नाही. हे वेदाचे मनोगत नाही. गीतेमध्ये ईश्वरवादाला महत्त्व दिले आहे, ईश्वरवादाचे खंडन गीता करत नाही, जसे सांख्य किंवा नास्तिक दर्शनांनी केले आहे. संत वाङ्मयातही असे खंडन नाही.

निष्काम कर्माचे अनुष्ठान ही सर्वात्मक, सर्वव्यापक, सर्वांचा आत्मा, सर्वदृष्टा, सर्वसाक्षी, सर्वरूप अशा परमात्म्याची खरी सेवा आहे. “यत: प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम्। स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः। स्वे कर्मणभरत: संसिद्धिं लभते नर: स्वकर्मनिरत: सिद्धिम यथा विंदति तणू”. कोणताही साधक असो, त्याच्या जीवनाचा अनन्य ओलावा, जिव्हाळा, जीवनाचे जीवन हे निष्काम कर्माचे अनुष्ठान आहे. हे अनुष्ठान केवळ केलेल्या कर्माचे सुखदुःखरूपी फल किंवा पुण्यामुळे स्वर्गप्राप्ती देणार नाही, तर ते मोक्षरूपी फल देईल. म्हणून निष्काम कर्मयोग ही परमात्म्याची सर्वोच्च आणि श्रेष्ठ सेवा आहे.

ज्याच्या अंगी ही निष्ठा बांधली, तो कर्मामध्ये रममाण आणि अभिरत राहील. त्याला कर्म कधीच ओझे वाटणार नाही. जोपर्यंत या निष्ठेने कर्माकडे पाहिले जात नाही, तोपर्यंत अकृपास्त पुरुषाला जरी अपाततः श्रवण साधन कष्टकर वाटेल. वेदांत अकृपास्त पुरुषाला अधिकारी मानतो, पण त्याला कष्ट खूप आहेत आणि पतनाची भीती आहे. ईश्वराच्या मदतीशिवाय साधन करणारा तो पुरुष दुर्गम पथ चालणारा आहे. म्हणून, निष्काम कर्माचे अनुष्ठान ही सर्वात्मक ईश्वराची खरी सेवा आहे.

कर्मातून पलायन करणारा किंवा कर्माची कटकट वाटणारा पुरुष कर्माचे यथार्थ अनुष्ठान करू शकत नाही. “कर्माचे डोळे ज्ञान, ते निर्दोष व्हावे”. कर्म करताना कर्माचे स्वरूप निर्दोषपणे कळले, तर मनुष्याला कर्मामध्ये कधी ओझे वाटणार नाही. तो कर्माचे अनुष्ठान केल्याशिवाय राहणार नाही. किंबहुना, तेच त्याच्या मोक्षाचे अलीकडचे द्वार आहे, आणि ते वैराग्य त्याला या निष्काम कर्मयोगापासूनच प्राप्त होईल.

जर मनुष्याला श्रवणात प्रवेश असला, पण निष्प्रतिबंध अनुभूती येत नसली, तर प्रतिबंध असतात. या प्रतिबंधांसाठी पुन्हा कर्माचे अनुष्ठान करायचे का? वेदांत सांगतो, नका, ते करणलेढी होईल, हातात आलेले लोणी टाकून पुन्हा हात चाटण्यासारखे होईल. म्हणून आता अंतरंग साधनाचाच अनुष्ठान करा. खरा त्रास त्याला अंतरंग साधनाचा अनुष्ठान करायला होतो. कृतोपास्ती (उपासना करून योग्य झालेला) पुरुष जवळचा आहे, मधुसूदन सरस्वतींनी कृतोपास्ती पुरुषाला महत्त्व दिले आहे. त्यांनी ईश्वरवादाला अनुसरून उपासना केलेली आहे. प्रेमलक्षणात्मक भक्ती हे जीवनमुक्तीचे विलक्षण सुखाचे साधन आहे, असे मधुसूदन सरस्वतींच्या टीकेमध्ये दिसून येते.